علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه چیست؟

به گزارش فراز، شرایط بحرانی آب کشور در رزوهای گذشته نمود قابل توجهی برای مردم داشته است و مسئولان به طور مکرر از شرایط دشوار تامین آب سخن گفتند.

به طور کلی واژه خشکسالی بیشتر از 10 سال است که جزء ادبیات پرتکرار حوزه انرژی کشور تبدیل شده و در حالیکه پس از بارش‌های سال 98، همه از پایان خشکسالی می‌گفتند، در سال 1400 شاهد خشک‌ترین سال نیم قرن اخیر هستیم.

در همین راستا، قرارگیری ایران در شرایط حدی با دوره خشکسالی و ترسالی بسیار کوتاه، می‌تواند چالش جدیدی برای مدیریت منابع آب کشور به حساب بیاید.

در همین راستا و به منظور بررسی شرایط کشور و راهکارهای مدیریت شرایط کنونی به سراغ  علیرضا الماسوندی، مدیر عامل اسبق شرکت منابع آب ایران  رفتیم تا پیرامون این مسئله با وی به گفتگو بپردازیم.

با توجه به مفصل شدن بحث در این حوزه این گفتگو در 2 بخش تنظیم و منتشر می‌شود. در بخش اول این گفتگو مسائلی نظیر لزوم ایجاد حکمرانی آب، ایرادات مدیریت منابع آب کشور، سرمایه‌گذاری در حوزه منابع آب زیرزمینی و تجربه جهانی این مسئله مورد توجه قرار گرفته است.

مشروح بخش اول این گفتگو به شرح ذیل است:

* حکمرانی آب باید در رأس امور قرار گیرد

فارس: به عنوان سوال اول به سراغ طرح مسئله و انیگزه این مصاحبه می‌روم، شرایط کنونی حوزه آب کشور شرایط مناسبی نیست و به طور مداوم شاهد هشدارهای مسئولین پیرامون این مسئله هستیم. به نظر شما از وضعیت کنونی حوزه آب کشور چه توصیفی می‌توان ارائه داد؟

الماسوندی : ایران جزو کشورهای نیمه‌خشک دنیا محسوب می‌شود و در بعضی مناطق خشک و فراخشک هم هست. در حوزۀ مسائل آب و مسائل مرتبط با آن مانند محیط‌زیست، کشاورزی، اجتماع و اقتصاد ملاحظات خاصی در کشور حکم فرما است که نیاز به یک برنامه‌ریزی کلان دارد و این برنامه‌ریزی باید در قالب قوانین مستند شود.

حدود 413 میلیارد متر مکعب حجم نزولات سالانۀ ما است که بعضی سال‌ها ممکن است کمتر شود یا بیشتر ولی متوسط آن در آمار 56 سال همین 413 میلیارد متر مکعب است. متاسفانه به لحاظ شرایط اقلیمی 70 درصد از این مقدار تبخیر و تعریق می‌شود و این 70 درصد باقیماندۀ آن‌چه که به‌عنوان منابع می‌تواند مطرح باشد با جمع ورودی و خروجی‌ها حدود 130 میلیارد متر مکعب است.

فارس: آیا در اسناد بالادستی ما به این مجموعه برنامه‌ریزی‌های مد نظر شما اشاره شده است؟

الماسوندی:  بله، ما سند چشم‌انداز بیست ساله را داریم، راهبردهای توسعۀ بلندمدت منابع آب را داریم. موضوعاتی که از نظر ساختاری و ارکان مطرح است، شورای عالی آب را در بالاترین سطح داریم که وزارت‌خانه‌های مرتبط به‌ علاوۀ خود رئیس‌جمهور یا معاون رئیس‌جمهور بایستی برای موضوعاتی که در حوزۀ مسائل آب است، تصمیم‌گیری بکنند و دلیل این امر هم این است که آب یک موضوع فرابخشی است و صرفاً به یک وزارت‌خانه مرتبط نیست. همۀ وزارت‌خانه‌ها از وزارت امور خارجه که حوزۀ دیپلماسی آب را دارد گرفته تا وزارت آموزش و پرورش که بحث‌های آموزش و تربیتی را دارد، باید در این مسئله کمک کنند. به عبارت دیگر همه دستگاه‌های کشور به نحوی با موضوعات آب ارتباط دارند. پس آب یک موضوع انحصاری نیست و در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بحث حکمرانی آب در رأس قرار می‌گیرد.

*ساختار مدیریت منابع ایران ایرادات اساسی دارد

فارس: به مسئله حکمرانی آب اشاره کردید، آیا این مسئله هم اکنون در قالب قوانین کشور ما مورد توجه قرار گرفته است؟

الماسوندی : یکی از ضعف‌هایی که در حوزۀ آب باید تصحیح شود، همین بحث حکمرانی موثر آب است که هم شامل آب‌های سطحی و هم شامل آب‌های زیرزمینی می‌شود. پس ما از نظر ساختاری این مشکل را داریم درحالی‌که کشورهایی که مشکلاتی در حوزۀ آب برای آن‌ها پیش آمد به سمت حکمرانی موثر رفتند.

فارس: منظور شما از عبارت حکمرانی موثر آب دقیقا چیست؟

الماسوندی : حکمرانی موثر یک تعامل سازنده و یک تعادلی را بین متقاضیان یا مشترکین دولت ایجاد می‌کند، این تقابل و تعامل یک امر دو سویه است و این‌ طور نیست که دستورات بالادستی به حوزۀ میانی تحمیل و اجرا شود. بلکه باید نظرات در هر حوزه اخذ شود. همه دست‌اندرکاران اعم از خبرگان، دانشگاهیان، فرهنگیان، کشاورزان، مردم و ذی‌نفعان مرتبط باید در این حکمرانی دخالت کنند، پس مادامی که حکمرانی آب نداشته باشیم و بر اساس قوانین حکمرانی، مسئله آب را اداره نکنیم، خیلی موفق نخواهیم بود.

برای کشورهایی مانند کشور ما که شاهد تبخیر شدید هستیم تا 70 درصد نسبت به موجود آب را می‌توان برنامه‌ریزی کرد تا در سال‌های حدی وارد منابع استراتژیک که عمدتاً آب‌های زیرزمینی است، نشویم. زیرا مشکلاتی برای مسائل محیط‌زیست و اجتماع ایجاد می‌کند. ما در ارتباط با این 70 درصد حدود 100 میلیارد متر مکعب از 130 میلیارد متر مکعب آب تجدیدشونده را مصرف می‌کنیم. آیا این مصرف طبق استاندارد است و مدیریتی بر آن حاکم است؟ می‌بینیم که خیر و بسیار از استانداردها و حتی کشورهای حاشیۀ خودمان مثل یمن، مصر، پاکستان و هند فاصله داریم.

*65 درصد آب کشور از منابع زیرزمینی تامین می‌شود

فارس: یکی از مواردی که در سال‌های اخیر توسط افکار عمومی مطرح شده این است که ما در حکمرانی آب، آب‌های زیرزمینی را مد نظر قرار دهیم یا به مسئله آب‌های سطحی توجه کنیم. نظر شما پیرامون این مسئله چیست؟

الماسوندی : از 100 میلیارد متر مکعب مصرفی که در حال حاضر صورت می‌گیرد، بالغ بر 65 میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی است. یعنی از این میزان مصرف نزدیک به 65 درصد فقط آب زیرزمینی به صورت غیرمتعارف مصرف می‌شود و اثری که این برداشت مازاد بر عوامل بیرون گذاشته باعث شده است که 609 دشت که جزو دشت‌های مهم و باپتانسیل بودند، الان در شرایط حدی و بحرانی قرار بگیرند.

یک ذخیرۀ زیرزمینی ناشی از نزولات داریم و یک ذخیرۀ سطحی داریم که برفی است که روی ارتفاعات ‌می‌نشیند و یک جریان روان‌آب سطحی هم داریم و این‌ها با هم در تعادل هستند. قرار نیست ما از ظرفیت‌های استاتیک بهره‌برداری کنیم. وقتی که یک دشتی دچار نشست می‌شود، مثلا دشت قزوین حدود 80 سانتی‌متر نشست داشته است و این شرایط یعنی ورودی و خروجی مساوی نیست و خروجی از ذخیره‌های استاتیک است.

سایر کشورها سطح آب و این ورودی و خروجی را مانیتور می‌کنند که بیش از ظرفیت ورودی برداشت نشود. ما از نظر قوانین بازدارنده در حوزۀ منابع آب زیرزمینی، قوانین متقن و محکمی نداریم لذا معادل چاه‌هایی که دارای پروانه است که حدود 460 هزار چاه است، حدود 430 هزار چاه غیرمجاز هم داریم و این از مشکلاتی است که چه از بعد مسائل اجتماعی و سیاسی و چه از بعد مسائل آب، این موضوع را هر سال تشدید می‌کند. پس اگر بخواهیم بگوییم ثقل منابع ما برای مصرف در حوزۀ آب چه چیزی است. اول آب زیرزمینی است که باید حل شود و بعد سراغ آب سطحی برویم.

فارس: یکی از مهمترین مشکلاتی که این روزها کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کند، مسئله فرونشست است، آیا این پدیده با مدیریت مناسب منابع آب زیرزمینی قابل حل است؟

الماسوندی : البته این‌ها با هم ارتباط دارند ولی الان شرایط به گونه‌ای است که آب زیرزمینی باعث شده که مشکلات در سایر تأسیسات هم داشته باشیم. مثل فروچاله‌هایی که در کرمان و همدان اتفاق افتاد. در خود نیروگاه شهید مفتح در همدان فروچاله اتفاق افتاده و خود نیروگاه ممکن است نشست پیدا کند و آن همه سرمایه‌گذاری تحت تأثیر قرار بگیرد.

پس نمی‌توانیم بستری که روی آن زندگی می‌کنیم را دچار مسائلی کنیم که هم منابع آب ما محدود شود و هم سایر تاسیساتی که بنا کردیم به مخاطره بیفتد. ما در حوزۀ آب زیرزمینی قوانین بازدارنده‌ای که بخواهد به یک تعادل بیانجامد نداریم و قوانین ما بازدارنده نیست.

* علت خشک شدن دریاچه ارومیه چاه‌های غیر مجاز حفر شده در منطقه است

فارس: آیا مسئله مدیریت نامناسب منابع آب زیرزمینی در قوانین ما مورد توجه قرار گرفته و می‌توان بی عملی دولت در این عرصه را ترک فعل نامید؟

الماسوندی:  در حوزۀ آب زیرزمینی که مسئلۀ اول ما است، دولت مدیریتی به خرج نمی‌دهد. در قانون برنامۀ چهارم، پنجم و ششم توسعه آمده است که هر 4 تا 5 سال حدود 5 درصد تعادل‌بخشی داشته باشیم. در برنامه‌ریزی مالی که ابلاغ می‌شود، کمترین مقدار مخصوصاً در این دولت به آب زیرزمینی پرداخته شده است. شما ملاحظه بفرمایید که صداوسیما چقدر دربارۀ آب زیرزمینی صحبت کرده است؟ چقدر دربارۀ تاسیساتی مانند سد یا ایستگاه پمپاژ تبلیغ شده است؟ وزرای ما چقدر دربارۀ دشت‌هایی که دچار بحران شدند با مردم صحبت می‌کنند که مشکلات آن‌ها چگونه است؟

در منطقۀ کرمان نگاه می‌کنیم که سطح آب زیرزمینی کاملاً پایین رفته و علاوه بر این شوری هم اضافه شده است. حداقل آب باقیمانده قابل استفاده برای کشاورزی نیست و شما می‌بینید که یک سری از باغات پسته در کرمان خشک شده است و سایر شهرها هم از این قبیل مشکلات دارند.

فارس: یکی از مواردی که بسیار مورد تاکید دولت بود، مسئله احیای دریاچه ارومیه است، ابتدا باید بپرسم، دلیل اصلی وضعیت کنونی این دریاچه چیست؟

الماسوندی:  تغییراتی که در ارتباط با کاربری اراضی مطرح شده مثلا دریاچۀ ارومیه به چه دلیل خشک است؟ آیا نزولات کم بوده است؟ خیر اتفاقاً در این چند سال ما در حوضۀ دریاچۀ ارومیه به اندازۀ کافی نزولات باران داشتیم. چه دلیلی دارد دریاچه‌ای که ارزش حیاتی دارد الان فقط 10 درصد کل ظرفیت خود یعنی 3 میلیارد متر مکعب آب دارد در حالی‌که این دریاچه تا 40 میلیارد مترمکعب هم ظرفیت داشته است؟ تنها حدود 1 میلیون و 400 هزار تا 1 میلیون و 700 هزار مترمکعب از این ظرفیت سد ساخته شده است و مشاهده می‌شود که دور تا دور این دریاچه چه در بخش آذربایجان غربی و چه در آذربایجان شرقی چاه‌های غیرمجازی حفر شده و برداشت می‌شود و از کشت زراعی به سمت کشت باغی رفتند و همه سیب می‌کارند که یک بخشی از آن صادر می‌شود.

*90 درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود

فارس: شرایط که از وضعیت آبی کشور ترسیم کردید، شرایط فرا بحرانی است، به نظر شما راه حل این بجران را در کجا باید جستجو کرد؟

الماسوندی : بازگشت به شرایط اولیه برای ایجاد ثبات این نیست که با حرف و گفتار حل شود. البته همین حرف و گفتار هم در گویش مسئولین وزارت نیرو و خود شورای عالی آب و شخص رئیس‌جمهور وجود ندارد.

شما یک جستجو بکنید که این آقایان چه مسائلی را در ارتباط با آب مطرح کردند؟ پس ما به سمت شرایطی پیش می‌رویم که در آینده‌ای نزدیک منبعی به نام آب زیرزمینی در حداقل مقدار خود قرار می‌گیرد و رشد جمعیت هم داریم. الان که شرایط حدی و فوق بحرانی است و معلوم نیست در 25 سال آینده چه شرایط بدی را در حوزه‌های مختلف خواهیم داشت. تخصیص‌های مختلفی که در بخش کشاورزی و صنعت هست از 100 میلیارد متر مکعبی که مصرف می‌کنیم 92 میلیارد متر مکعب در بخش کشاورزی است.

فارس: البته وزارت کشاورزی این آمار را 70 درصد اعلام می‌کند و وزارت نیرو طبق خروجی سد این رقم را 90 درصد بیان می‌کند و یک آمار دقیق وجود ندارد.

الماسوندی : ما بر اساس آن‌چه که هر 5 سال از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود، افتی که دشت‌ها دارند و پارامترهای دیگر محاسبات را انجام می‌دهیم و عدد دقیقی است. 92 میلیارد متر مکعب یا همان 92 درصد مصرف آب کشاورزی در هیچ جای دنیا نیست. مثلا در چین با این همه جمعیت این عدد حدود 60 درصد است. کشورهایی که بالای 70 تا 75 درصد بودند مصرف را کاهش دادند و تخصیص‌ها را به سمتی بردند که اشتغال بیشتری دارد و همه را در کشاورزی نیاورده است. پس ما از نظر تخصیص آب به کشاورزی در بالاترین رقم و از نظر راندمان در پایین‌ترین رقم هستیم یعنی در کشورهای خاورمیانه راندمان آب در بخش کشاورزی حدود 29 درصد است درحالی‌که در مصر حدود 45 درصد است، در سوریه، پاکستان و هند بالاتر است. از نظر راندمان هم 2 مسئله وجود دارد یکی این‌که ما محدودیت منابع داریم و بیشترین برداشت را در قالب چاه‌های مجاز و غیرمجاز انجام می‌دهیم و با این بیشترین برداشت، کمترین محصول هم تولید می‌کنیم.

*امنیت غذایی کشور باید با بهینه کردن مصرف آب ساماندهی شود

فارس: با توجه به این‌که گفتید کشورهای دیگر عدد کمتری را به کشاورزی تخصیص دادند، یک موضوعی به نام امنیت غذایی مطرح می‌شود. حالا ما باید امنیت غذایی را در نظر بگیریم یا آب را به سمت مصارف دیگر ببریم؟

الماسوندی : آن‌ها آمدند براساس آن‌چه که روش‌های نظام جامع بهره‌برداری نوین است، امنیت غذایی خود را تأمین کردند و صرفاً نباید منابع را برای امنیت غذایی اضافه کرد بلکه باید مصارف را بهینه کرد. یعنی به ازای یک متر مکعب آبی که برای مزارع تهیه می‌شود تولیدات ما باید بیشتر باشد.

یکی از دلایل این است که دولت‌ها برای آب زیرزمینی برنامه دارند در ارتباط با اصلاح الگوی مصرف و شبکه‌هایی که امروز در جهان کشت گلخانه‌ای مطرح است یعنی 10 درصد از آب استفاده می‌شود. نگاه کنیم، ببینیم در کشور ما چه‌خبر است؟ برای خود منابع هیچ کنترل بازدارنده‌ای وجود ندارد و اهمیتی هم برای مسئولین ندارد چراکه جزو گویش و بحثشان نیست.

در ارتباط با حوزۀ مصرف بهینه هم هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری از طرف دولت انجام نمی‌شود یعنی دولت برای توسعۀ کشاورزی در بخشی که حق‌آبه ندارد مانند اراضی بایر و دیم، سدسازی می‌کند و برای خط انتقال سرمایه‌گذاری می‌کند، شبکۀ درجۀ یک تا چهار تا خود مزرعه را در قالب بودجه‌های سالیانه سرمایه‌گذاری می‌کند. شما یک ریال تخصیص برای این موضوع که اراضی آبی یعنی منابع آبشان از آب زیرزمینی تهیه می‌شود، دولت بخواهد سرمایه‌گذاری کند، نداریم.

فارس: یعنی شما معتقد به این مسئله هستید که دولت باید زمینه بهره‌برداری بهینه از آب زیرزمینی را فراهم کرده و در این حوزه سرمایه‌گذاری کند؟

الماسوندی : اگر ما از بیت‌المال برای یک کشاورزی که اراضی دیم دارد هزینه می‌کنیم سد می‌سازیم، تونل می‌زنیم و شبکه ایجاد می‌کنیم ولی در مقابل کشاورزی که از آب زیرزمینی با هزینه‌های خودش برای کشت استفاده می‌کند، حق استفاده از بیت‌المال را ندارد و نمی‌توانیم همان شبکه را برای او ایجاد کنیم؟ در حالی‌که می‌دانیم ثقل برداشت ما همین حوزۀ آب زیرزمینی است. چاه آب زیرزمینی برای کشاورزی دست دولت نیست و دست مردم است و دولت مدیریتی بر این موضوع ندارد. وقتی شبکه می‌سازیم و کشاورزی که زمین دیم دارد و حق‌آبه‌ای ندارد از پول بیت‌المال استفاده می‌کند چرا همین کار را برای اراضی با آب زیرزمینی انجام نمی‌دهیم؟ کل فعالیت دولت در بستن چاه غیرمجاز خلاصه شده است.

*دولت باید زیرساخت استفاده از منابع آب زیرزمینی را ایجاد کند

فارس: آیا تجربه جهانی از مدیریت آب‌های زیرزمینی در سایر نقاط دنیا وجود دارد؟

الماسوندی : اکنون ما با یک جسمی سر و کار داریم که سکته‌ای بر آن عارض شده است. حال ما این سکته را ول کردیم که موجب ممات (مرگ) این جسم می‌شود و روی آن عمل زیبایی انجام می‌دهیم، لذا در کشورهای دیگر می‌گویند گام اول آب زیرزمینی است. مثلا تجربه‌ای در ژاپن که 4 میلیون هکتار اراضی شالیکاری محدود شد و از آب زیرزمینی مصرف می‌کردند و شرایط حدی پیدا کرده بودند. دولت آمد سرمایه‌گذاری کرد و به سمت مصرف بهینه رفت و از اضافه برداشت جلوگیری کرد مثل همۀ طرح‌هایی که سرمایه‌گذاری می‌کنند. ما چرا طرح‌های تملک سرمایه‌ای برای اراضی که منابع آب آن‌ها از غیرچاه‌ها است، نمی‌گذاریم؟ چون نمود و روبان بریدنی ندارد.